Historia Mapy

Wielka Polska Mapa Szkocji powstawała w miesiącach letnich w latach 1974-79. W większości było to dzieło niewielkiej grupy Polaków z Uniwersytetu Jagiellońskiego, którym przewodniczył główny projektant Mapy, dr Kazimierz Trafas. W pracy pomagali im pracownicy hotelu Black Barony (Barony Castle) oraz polscy studenci odwiedzający Wielką Brytanię w ramach wymiany.

Mapa była pomysłem urodzonego w Krakowie Jana Tomasika, sierżanta 1 Dywizji Pancernej, stacjonującego w Galashiels. W 1942 r. poślubił on szkocką pielęgniarkę, którą poznał po tym, jak ranny trafił do miejskiego szpitala. Poniższa fotografia została wykonana na placu budowy w Polsce w latach 30.

Po wojnie Jan Tomasik odnosił sukcesy jako hotelarz w Edynburgu, a w 1968 r. włączył do swoich posiadłości Black Barony.

Na początku lat 70., w czasie politycznej odwilży podczas zimnej wojny pomiędzy blokiem radzieckim a Zachodem, Tomasik spotkał się z prof. Mieczysławem Klimaszewskim, dyrektorem Instytutu Geografii UJ. Tomasik podsunął Klimaszewskiemu pomysł na stworzenie dużej plastycznej mapy Szkocji na terenie swojego hotelu. Projektem zajął się kartograf Kazimierz Trafas, któremu niedługo przed tym przyznano tytuł doktora. W 1974 r. przyjechał on do Szkocji w towarzystwie znajomego, Romana Wolnika. Opiekę i nadzór nad projektem objął Marek Raton, zięć Jana Tomasika, a zarazem kierownik hotelu Black Barony. Wspólnie z hotelowym konserwatorem Billem Robsonem wykonał on dużą część podstawowej konstrukcji. Przy pracy pomagali polscy studenci przebywający w Wielkiej Brytanii na wymianie.

Różne czynniki doprowadziły do powstania Mapy. Wiadomo, że w 1940 r. w swoim obozie wojskowym w wiosce Douglas w Lanarkshire polscy żołnierze wykonali model mapy Polski z zaznaczonymi miastami i rzekami. W tym samym obozie Jan Tomasik stacjonował zaraz po swoim przyjeździe do Wielkiej Brytanii. Wiadomo również, że był on zafascynowany miniaturową mapą Belgii, którą widział na Wystawie Światowej w Brukseli (Expo 1958), kiedy w roku 1958 jechał z wizytą do krewnych w Polsce. To prawdopodobnie zainspirowało go do stworzenia podobnego obiektu na ziemiach Barony Castle. Tomasik chciał, by mapa pokazywała gościom hotelu szkocki krajobraz i miał nadzieję, że będzie przyciągała turystów. Według jego słów, chciał również pokazać linię brzegową kraju, którego polscy żołnierze bronili podczas wojny. Miał też nadzieję, że królowa Elżbieta, małżonka króla Grzegorza VI, przewodziłaby uroczystemu otwarciu mapy. Stali bywalcy hotelu – głównie miejscowi rolnicy – zapamiętali, jak Tomasik często powtarzał: „Ja odejdę, ale zostanie po mnie ta mapa, dar dla Szkotów w podziękowaniu za gościnność, jaką okazali Polakom w potrzebie”.

Wielka Polska Mapa Szkocji mierzy w przybliżeniu 50×40 m i znajduje się w owalnym zagłębieniu otoczonym murem o obwodzie 142 m. Przy powierzchni 1590 m2 uważana jest za największy trójwymiarowy fizyczny model kraju oraz za największą na świecie mapę plastyczną na świeżym powietrzu (więcej o rozmiarach Mapy tutaj).

Zbudowanie Mapy stanowiło ogromne wyzwanie. W lecie 1974 r. polscy kartografowie zbadali teren i rozpoczęli prace nad układem konstrukcji. Zdjęto wierzchnią warstwę gleby i zarysowano kształty lądu oraz wysp w skali 1:10 000. Następnie zbudowano trzy poziomice wyznaczające wysokości 300, 600 i 900 m z pojedynczej warstwy cegieł i pionowego deskowania, w które miał zostać wylany beton.

Rok później Tomasik pojechał samochodem dostawczym do Krakowa i wrócił w towarzystwie Kazimierza Trafasa, Romana Wolnika oraz trzech pracowników uniwersytetu, zakontraktowanych do budowy Mapy: Janusza Szewczuka, Zygmunta Oleckiego i Jerzego Zelecha. Tym razem Kazimierz Trafas przywiózł wykonany przez siebie niewielki model, który miał pomóc przy pracach. Stworzył go, korzystając z nowych technik trójwymiarowego modelarstwa maszynowego, najpierw tworząc gipsowy model, z którego zrobiono plastikową formę, przewiezioną do Szkocji w czterech częściach. Dane kartograficzne pochodziły ze zbioru map edynburskiego wydawnictwa atlasów, John Bartholomew & Sons (w roku 2012 w hotelu odnaleziono ich oryginały).

Stopniowo powstała główna bryła Mapy, po czym przystąpiono do żmudnego zadania ręcznego rzeźbienia szczegółów. Górskie szczyty zaznaczono pionowymi drewnianymi słupkami, a w celu otrzymania lepszego efektu wizualnego zastosowano pięciokrotne przewyższenie skali pionowej (standard zwykle przyjmowany w wojskowych modelach plastycznych z czasów drugiej wojny światowej). Prace wznowiono latem 1976 r. – ukończono wtedy detale topograficzne i pomalowano mapę podkładem malarskim.

W latach 1977-1978 prace kontynuowano, jednak w wolniejszym tempie, a w 1979 r. ukończono budowę ściany basenu. Z ziemi pozostałej po wykopaniu zagłębienia, usypanej wokół krawędzi, zrobiono opadające pod niewielkim kątem obwałowanie. Powierzchnia Mapy została pokryta warstwą żywicy syntetycznej i pomalowana na szaro. Dodano elementy krajobrazu, malując lasy na zielono, nanosząc większe miasta na jasnobrązowo i zaznaczając na czerwono główne drogi, w tym te przebiegające przez miasta. Rzeki i zbiorniki wodne pomalowano na niebiesko. Do zagłębienia za pomocą rury doprowadzono wodę z pobliskiej rzeki Dean Burn, aby utworzyć otaczające ląd morze, natomiast węższe rurki dostarczały wodę do źródeł głównych rzek.

W 1981 r. w ramach próby odrestaurowania Mapy zajęto się złym stanem zewnętrznej warstwy farby, który był wynikiem wietrzenia. Zdrapano farbę i odmalowano całą Mapę. Zdjęcie poniżej zostało wykonane podczas nanoszenia nowego podkładu. Niestety, pożar hotelu w tym samym roku, a w konsekwencji konieczność odremontowania zniszczonych wnętrz, odciągnęły uwagę od prac nad mapą.

The map being repainted in 1981. The photograph was taken from a roof next to the oldest part of the castle, the north tower.

Kiedy w 1985 r. hotel zamknięto, a Barony Castle przestał należeć do rodziny Tomasików, zaniedbana Mapa powoli niszczała, przede wszystkim na skutek mrozów. Teren zarósł, w wyniku czego Mapa stała się praktycznie niewidoczna.

Podczas wizyty w Szkocji w roku 1994 Kazimierz Trafas, który w międzyczasie uzyskał tytuł profesora, wspomniał o Mapie w trakcie sponsorowanego przez Unię Europejską spotkania urbanistów z Edynburga i Krakowa. To „odkrycie” Mapy na nowo zaowocowało w 2010 r. utworzeniem grupy Mapa Scotland, składającej się z wolontariuszy mających na celu doprowadzenie Mapy do oryginalnego stanu. 25 kwietnia 2010 r. zorganizowano dzień otwarty w Barony Castle. Poprzedziła je wystawa otwarta przez dwie kolejne soboty w ratuszu w miejscowości Penicuik, a mająca na celu pozyskanie wsparcia dla projektu. W sierpniu 2010 r. rozpoczęto wstępne oczyszczanie, a w 2012 r. Mapę wpisano na listę zabytków kategorii B. W sierpniu tego samego roku w Parlamencie Szkockim odbyła się poświęcona Mapie debata zainicjowana przez posłankę Christine Grahame (była ona na bieżąco tłumaczona na język polski; był to pierwszy przypadek tłumaczenia symultanicznego w parlamencie na język inny niż gaelicki).

W roku 2013, podczas gdy nadal szukano źródeł dofinansowania, rozpoczęto oczyszczanie Mapy z luźnego gruzu i chwastów przed przystąpieniem do prac restauracyjnych. Jednocześnie nadal szukano nowych źródeł finansowania prac. Z powodzeniem przeprowadzono również próbę ponownego podłączenia starego systemu grawitacyjnego zasilania wodą. W tym samym roku Mapa Scotland zyskała status organizacji charytatywnej. Nadrzędnym celem odrestaurowania Mapy jest doprowadzenie do tego, by stała się ona atrakcją turystyczną w regionie Scottish Borders, która będzie budziła podziw przyszłych pokoleń, przynosiła radość i służyła do celów edukacyjnych. Budowa Mapy i jej obecna renowacja łączą Szkotów i Polaków od niemal trzech pokoleń.

* * * * *

Serdeczne podziękowania dla zięcia Jana Tomasika, Marka Melgesa, za jego cenną pomoc przy pisaniu tego artykułu.